พระไตรปิฎกบาลีฉบับพิมพ์ โดย อ.ดร.สุชาดา ศรีเศรษฐวรกุล

พระไตรปิฎกบาลีฉบับพิมพ์ที่แพร่หลายอยู่ในปัจจุบันมีอยู่มากมายหลายฉบับ โดยพระไตรปิฎกบาลีที่ได้รับความนิยมและเป็นที่รู้จักแพร่หลายมีอยู่ด้วยกัน 4 ฉบับหลัก ดังนี้

               1. พระไตรปิฎกบาลีฉบับสยามรัฐ (ฉบับไทย) พระไตรปิฎกบาลีฉบับสยามรัฐ หรือพระไตรปิฎกฉบับพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ที่จัดพิมพ์ขึ้นเมื่อปี พ.ศ. 2436 เพื่อเฉลิมฉลองการครองสิริราชสมบัติครบ 25 ปี ของพระองค์ ถือเป็นการจัดพิมพ์พระไตรปิฎกบาลีทั้งชุดเป็นครั้งแรกของโลก ซึ่งประกอบด้วยคัมภีร์จำนวน 39 เล่ม มีเพียงคัมภีร์บางเล่มเท่านั้นที่ไม่ได้จัดพิมพ์ในคราวนั้น การจัดพิมพ์พระไตรปิฎกฉบับรัชกาลที่ 5 ได้สร้างนวัตกรรมหลายประการในการสืบทอดพระไตรปิฎกบาลีของไทย เช่น เปลี่ยนวิธีการในการสืบทอดจากการจารลงในใบลานมาเป็นการพิมพ์ลงบนหนังสือกระดาษ เปลี่ยนชุดอักษรภาษาบาลีที่ใช้บันทึกจากอักษรขอมมาเป็นอักษรไทยเป็นครั้งแรก เป็นต้น ต่อมาพระไตรปิฎกฉบับรัชกาลที่ 5 ได้กลายเป็นต้นฉบับหลักของการสังคายนาในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ 7 โดยได้ตรวจชำระและจัดพิมพ์เป็นพระไตรปิฎกครบทั้้งชุด 45 เล่มเป็นพระไตรปิฎกบาลีฉบับสยามรัฐในปี พ.ศ. 2468-2471 โดยปรับข้อความบางแห่งในตัวเนื้้อความพระไตรปิฎกและเพิ่มศัพท์คำต่างในเชิงอรรถให้มากขึ้น พระไตรปิฎกบาลีฉบับสยามรัฐนี้้เองที่ได้รับการพิมพ์ซ้ำและได้รับการอ้างอิงอย่างแพร่หลายตลอดมาจนถึงในปัจจุบัน โดยได้รับการยอมรับว่าเป็นพระไตรปิฎกบาลีฉบับที่บริสุทธิ์และสมบูรณ์ที่สืบทอดมาจากคัมภีร์ใบลานในประเทศไทย

               2. พระไตรปิฎกบาลีฉบับฉัฏฐสังคีติ (ฉบับพม่า) รัฐบาลพม่าก็ได้จัดทำโครงการเพื่อตรวจชำระพระไตรปิฎกบาลีครั้งสำคัญในประวัติศาสตร์พระพุทธศาสนา ณ กรุงย่างกุ้ง เมื่อปี พ.ศ. 2497-2499 เพื่อเป็นการเฉลิมฉลองในวาระพระพุทธศาสนาครบรอบกึ่งพุทธกาล ประเทศเมียนมาเรียกการตรวจชำระครั้งนี้้ว่าเป็น “การสังคายนาครั้งที่ 6” ซึ่งเป็นที่มาของชื่อเรียกพระไตรปิฎกฉบับนี้้ ซึ่งในการสังคายนาครั้งนั้้น รัฐบาลพม่าได้อาราธนาพระเถรานุเถระชาวเมียนมาผู้เชี่ยวชาญพระไตรปิฎกจำนวน 1,129 รูป ทำสังคายนาเป็นเวลาหลายปี นอกจากนี้ ยังได้เชิญคณะสงฆ์จากประเทศศรีลังกา ไทย กัมพูชา และลาวให้มีส่วนร่วมในการตรวจสอบความถูกต้องของพระไตรปิฎกฉบับฉัฏฐสังคีติอีกด้วย โดยในระหว่างปี พ.ศ. 2496-2499 ได้มีการจัดพิมพ์พระไตรปิฎกตามเนื้อหาในพระไตรปิฎกฉบับสังคายนาครั้งที่ 5 หรือที่เรียกว่าพระไตรปิฎกฉบับหินอ่อนสมัยพระเจ้ามินดง เพื่อใช้เป็นต้นฉบับหลักในการตั้งต้นพิจารณาในการสังคายนา จากนั้นจึงได้จัดพิมพ์พระไตรปิฎกที่ผ่านการสังคายนาครั้งนี้ออกเผยแพร่ในปี พ.ศ. 2500-2506 จำนวน 40 เล่ม ซึ่งได้ผนวกเอาคัมภีร์เนตติปกรณ์ เปฏโกปเทส และมิลินทปัญหาไว้ในหมวดขุททกนิกายแห่งพระสุตตันตปิฎกด้วย โดยตั้งแต่มีการจัดพิมพ์พระไตรปิฎกฉบับฉัฏฐสังคีติเป็นต้นมา พระไตรปิฎกฉบับนี้ก็ได้รับการยอมรับและถูกใช้อ้างอิงอย่างกว้างขวางทั่วโลก โดยได้จัดทำเป็นซอฟต์แวร์และแอปพลิเคชันที่สามารถสืบค้นเป็นอักษรโรมันได้อย่างสะดวกรวดเร็ว

               3. พระไตรปิฎกบาลีฉบับพุทธชยันตี (ฉบับสิงหล) ประเทศศรีลังกาก็เป็นอีกประเทศหนึ่งที่ตรวจชำระพระไตรปิฎกบาลีเพื่อจัดพิมพ์เผยแพร่ในวาระเฉลิมฉลองกึ่งพุทธกาล ซึ่งรัฐบาลศรีลังกาได้จัดสังคายนาของตนต่างหากเมื่อปี พ.ศ. 2500 เพียงปีเดียวหลังจากที่สังคายนาครั้งที่ 6 ในเมียนมาเสร็จสิ้นลง ศรีลังกาทยอยจัดพิมพ์พระไตรปิฎกบาลีพร้อมกับคำแปลภาษาสิงหลออกมาจำนวน 52 เล่มในปี พ.ศ. 2500-2532 เรียกว่าพระไตรปิฎกฉบับพุทธชยันตี โดยหน้าเลขคู่จะเป็นเนื้อความภาษาบาลี และหน้าเลขคี่จะเป็นคำแปลภาษาสิงหล จึงทำให้พระไตรปิฎกฉบับนี้มีขนาดรูปเล่มและมีจำนวนเล่มมากกว่าฉบับอื่น แม้พระไตรปิฎกฉบับพุทธชยันตีจะจัดทำในเวลาที่ไล่เลี่ยกับพระไตรปิฎกฉบับฉัฏฐสังคีติและจัดพิมพ์ออกมาทันทีหลังการสังคายนาครั้งที่ 6 ของพม่า แต่พระไตรปิฎกฉบับนี้ค่อนข้างได้รับการอ้างอิงในวงจำกัดเฉพาะประเทศศรีลังกาและนักวิชาการที่อ่านอักษรสิงหลได้เท่านั้น

               4. พระไตรปิฎกบาลีบาลีฉบับสมาคมบาลีปกรณ์ (ฉบับยุโรป) การจัดทำพระไตรปิฎกฉบับยุโรปได้เริ่มต้นอย่างจริงจังเมื่อมีการก่อตั้งสมาคมบาลีปกรณ์ (Pali Text Society, PTS) ในประเทศอังกฤษโดย T.W. Rhys Davids ในปี พ.ศ. 2424 สมาคมบาลีปกรณ์ต้องใช้เวลาในการจัดพิมพ์พระไตรปิฎกของตนออกมาจนครบชุด ซึ่งใช้เวลามากกว่า 100 ปี เนื่องจากสมาคมบาลีปกรณ์ไม่ได้ตั้งคณะตรวจชำระขนาดใหญ่อย่างประเทศไทย พม่า หรือศรีลังกา จึงไม่ได้ดำเนินการตรวจชำระพระไตรปิฎกทั้งชุดในคราวเดียว แต่ทยอยมอบหมายให้ นักวิชาการแต่ละคนแยกกันไปตรวจชำระคัมภีร์เป็นเล่ม ๆ ไป ทำให้ระดับคุณภาพการตรวจชำระของคัมภีร์แต่ละเล่มในพระไตรปิฎกฉบับยุโรปนี้ไม่สม่ำเสมอกัน อย่างไรก็ตาม พระไตรปิฎกฉบับยุโรปยังมีจุดแข็งที่สำคัญอยู่ประการหนึ่งที่ทำให้พระไตรปิฎกฉบับนี้เป็นฉบับมาตรฐานที่ได้รับการอ้างอิงอย่างกว้างขวางในวงการวิชาการทั่วโลก นั่นคือแนวทางการ “ตรวจชำระเชิงวิเคราะห์” ที่ไม่ยึดตามเนื้อความของสายจารีตใดจารีตหนึ่งเป็นการเฉพาะ

               สำหรับพระไตรปิฎกฉบับอื่น ๆ นอกจากนี้ที่มีการจัดทำขึ้นใหม่ในปัจจุบัน ล้วนอาศัยพระไตรปิฎกฉบับพิมพ์ 4 ฉบับนี้มาเปรียบเทียบกันบ้าง อาศัยการแปลงตัวอักษรพม่าของฉบับฉัฏฐสังคีติของพม่ามาเป็นอักษรในภาษาอื่นและจัดพิมพ์ขึ้นบ้าง และถึงแม้ว่าพระไตรปิฎกฉบับพิมพ์จะมีต้นฉบับที่แตกต่างกันออกไปบ้าง แต่ภาพรวมการแบ่งส่วนและเนื้อหามีความใกล้เคียงกัน โดยจะแตกต่างกันในเรื่องของจำนวนเล่มและการผนวกเนื้อหาบางส่วนเล็กน้อย

ข้อมูลบางส่วนจาก : “พระไตรปิฎกฉบับอิเล็กทรอนิกส์” เรื่องเล่าพระไตรปิฎก คณะมนุษยศาสตร์ มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์